دانش نامه زبان _ تحفة اثنی عشریه

دانشنامه ادب فارسی^[1]

مدخل «تحفة اثنی عشریه (toh.fe-ye.as.na.a.sa.ri.ye)»

کتابی به فارسی در رد آرای شیعیان از شاه عبدالعزیز با نام مستعار و تاریخی غلام حلیم بن قطب الدین احمد بن ابوالفیض دهلوی. مولف این کتاب را در 1204ق تالیف کرد و در آن از دید حنفیان به رد آرای شیعیان پرداخته است. تحفة اثنی عشریه در دوازده باب و یک خاتمه تدوین شده و باب ها نیز به فصل هایی چند بخش شده است. باب های دوازده گانۀ تحفة اثنی عشریه بدین شرح است: 1. حدوث مذهب شیعه و انشعاب آن به فرق؛ 2. مکاید آن (دو فصل)؛ 3. احوال بزرگان سلف آنان؛ 4. اقسام اخبار شیعه، احوال اساتید ایشان؛ 5. در الهیات آنان؛ 6. نبوت در نزد ایشان؛ 7. امامت؛ 8. معاد؛ 9. فقه شیعی؛ 10. مطاعن صحابه؛ 11. خواص آن مذهب (سه فصل)؛ 12. در تولا و تبرا، در ده مقدمه. خاتمه در ذم و تشنیع شیعیان است. انتشار این کتاب بازتابی گسترده در میان شیعیان پیدا کرد و واکنش هایی تند در میان آن ها بر انگیخت، چندان که ردیه های گوناگون به فارسی و عربی بر این کتاب یا بخش هایی از آن نوشتند. در الذریعه نام های هجده ردیه بر تحفة اثنی عشریه آمده است،که از جملۀ آن ها می توان از کتاب های کشف الشبهه عن حکم المتعه، موزۀ ملی پاکستان در کراچی، به شماره (N.M.1970-172) از احمد بن محمدعلی کرمانشاهی بهبهانی، النزهة‌الاثناعشریه فی الرد علی التحفة الاثناعشریه در نه جلد (هند،1255ق) از میرزا محمد کامل کشمیری و صوارم الالهیات/صوارم الهیة (کلکته،1215ق) از سید دلدار‌علی نقوی نصیرآبادی که هر سه به فارسی اند، نام برد.

منابع

1. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج10، ص190 – 191؛
2. فهرست کتاب‌های چاپی فارسی، ج3، ص3408؛ ج5، ص5189؛
3. فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج2، ص1130 – 1131، 1169، 1198 – 1199؛
4. فهرست نسخه‌های خطی فارسی موزه فارسی ملی پاکستان، کراچی، ص185؛
5. مولفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج3، ص67 – 68؛ ج5، ص649.

مدخل«عبدالزیز دهلوی (ab.dol.a.ziz-e.deh.la.vi)»

شاه عبدالعزیز، ملقب به سراج‌الهند و حجت الله، فرزند شاه ولی‌الله فرزند شاه عبدالرحیم، دهلی 25 رمضان 1159 – همان جا 7 شوال 1239ق، دانشمند دینی و صوفی و نویسندۀ فارسی نویس شبه قاره. نام تاریخی وی «غلام‌حلیم (=1159ق) است. بیشتر نزد پدرش و دو تن از شاگردان برجسته او، شیخ محمد عاشق و شاه محمد امین کشمیری، درس خواند و در شانزده سالگی در علوم متداول، مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، عقاید، منطق، کلام، هندسه، هیئت، ریاضی، تاریخ و جغرافیا مهارت یافت. پس از مرگ شاه ولی‌الله (1176ق)، به جانشینی او و سرپرستی مدرسه رحیمیه، که نیای او شاه عبدالرحیم بنیاد کرده بود، برگزیده شد و به تدریس پرداخت و تا مرگش بیش از شصت سال بدین کار سرگرم بود. همچون پدرش سنی متعصب و ضدشیعی بود، ولی به خلاف او که به اعتلای مجدد قدرت سیاسی سنّیان در دهلی اعتقاد داشت، شاهد غارت دهلی به دست اقوامی چون جات‌ها، مراته‌ها و سیک‌ها بود و یک بار نیز ناگزیر شد با خانواده و مریدانش به مرادآباد برود و چندی در آن‌جا پناه گیرد. دورۀ وزارت نجف خان(-1196ق)، وزیر شیعی قدرتمند و دولت گورکانی، نیز برای او چندان مطلوب نبود. اواخر زندگی او با سلطۀ شرکت هند شرقی بریتانیا بر دهلی هم‌زمان بود. شاه عبدالعزیز در مقام معلم، واعظ و نویسنده اثر و نفوذ فراوانی بر اندیشۀ دینی روزگار خود داشته است. در واقع هیچ کس به اندازۀ او بر روشنفکران مسلمان شمال هند در اواخر سدۀ هجدهم و اویل سدۀ نوزدهم میلادی اثر نگذاشته است. پایگاه بلند او در میان نخبگان هندی-ایرانی دهلی از این حقیقت مشخص می‌گردد که تقریباً همۀ متکلمان و عارفان برجستۀ هند بریتانیا، شاگرد یا ستایشگر او بودند. افزون بر این، اغلب مدارس تعلیم حدیث هند که تا به امروز به حیات خود ادامه داده اند نام شاه عبدالعزیز را در راس سلسله استادان خود دارند. شاه عالم دوم گورکانی (1173- 1221ق)، شاه عبدالعزیز را بسیار بزرگ می‌داشت و برای هزینۀ معاش وی و خانواده اش جاگیری از سه روستا در بخش مظفر نگر، بدو بخشید. شاه عبدالعزیز بحث‌انگیزترین شخصیت در مجادلات قلمی میان شیعیان و سنیان هند در دوره سلطۀ بریتانیا است. شدت دشمنی او با عقاید و اعمال شیعیان چندان بود که مهمترین اثر فارسی خود تحفة اثنی عشریه را در رد اعتقادات مذهبی آنان نوشت. این اثر که هنوز هم دقیق‌ترین و مفصل‌ترین اثرِ حاوی دیدگاه سنیان هند درباره اصول کلامی و آداب و شعایر دینی شیعیان به شمار می‌آید، بحث تندی میان علمای شیعه و سنی بر انگیخت و مولفان شیعه چندین کتاب در پاسخ آن نوشتند. به رغم روابط مسالمت آمیز شاه عبدالعزیز با حکام انگلیسی هند، دیدگاه های مذهبی وی تاثیری فراوان در مخالفت مسلمانان با حاکمیت بریتانیا داشت. وی در فتوایی هند بریتانیا را سرزمین کفار خواند. وی در برابر موقوف شدن شریعت حنفی در قوانین انگلیسی-اسلامی تحت حکومت شرکت هند شرقی انگلیس، به تندی و با لحنی تهدید‌آمیز واکنش نشان داد. با این وجود، او معتقد بود که مسلمانان نباید فرصت بهره‌گیری از دست آورد‌های علمی و فنی انگلیسی‌ها را از دست بدهند. عبدالعزیز همکاری با انگلیسی ها را در سطح معینی می‌پذیرفت و در فتوایی کار در دستگاه کشوری بریتانیا در هند را به شرط آنکه به انجام گناهان کبیره نیانجامد، مجاز دانست. یکی از وجوه همیشگی تعالیم عبدالعزیز پافشاری وی بر احیای اسلام نابی است که راه زدودن همۀ پلشتی ها را در بر دارد. وی همانند پدرش، می کوشید به منابع اصلی اسلام، قرآن و سنت پیامبر  صلّی الله علیه وآله، بازگردد و تعبیری مستقل از مسائل مهم و اغلب راه حل های اصیل برای آنها ارائه دهد. از شاگردان شاه عبدالعزیز به ویژه باید از دو برادرش شاه رفیع الدین و شاه عبد‌القادر و نیز شاه اسماعیل شهید و سید احمد بریلوی یاد کرد. از وی بیش از پنجاه اثر فارسی و عربی در موضوعات گوناگون به جا مانده است. از آثارش: ۱. اطیب النعم (مراد آباد، ۱۳۰۴ ق)؛ ۲. الطاف القدس (دهلی،13۰۵ق)؛ 3. الاتفاق فی بیان سبب الافتراق (نسخه موزه ملی پاکستان کراچی به شمارۀ N.M.1957-655/25) به فارسی در رد عقاید شیعی و پاسخ کتاب سید دلدار على لکنویی؛ ۴. اعتراضات بر شاه عبد‌العزیز و جواب اعتراضات (نسخه کتاب‌خانه گنج بخش به شماره ۸۳۷) به فارسی شامل اعتراض های عبدالحکیم پوربی و پاسخ شاه عبدالعزیز به آنها؛ 5. بستان‌المحدثین (دهلی، ۱۲۹۳ ق) به فارسی که در معرفی کتاب های حدیث و زندگینامه کوتاه مؤلّفان آنها است. این اثر را عبد السمیع دیوبندی با عنوان روض الریاحین به اردو برگردانیده و برگردان او با تجدید نظر محمد بشیر دهلوی در کراچی به چاپ رسیده است؛ ۶. بلاغ المبین (لاهور، ۱۸۷۹م) ۷. تتمۀ دلایل شیعه در بیان حدیث ثقلین (هند، ۱۲۴۸ ق)؛ ۸.تحفۀ اثنی عشریه (کلکته، 1215ق) به فارسی در رد شیعه در دوازده باب (۱. حدوث مذهب شیعه و انشعاب آن به فرق، ۲. مکاید آنان، ۳. احوال بزرگان سلف آنان، ۴. اقسام اخبار شیعه، احوال اساتید ایشان، ۵. در الهیات آنان، ۶. نبوت در نزد ایشان، ۷. امامت، ۸. معاد، ۹. فقه شیعی، ۱۰. مطاعن صحابه، ۱۱. خواص آن مذهب و ۱۲. در تولا و تبرا) و خاتمه‌ای در ذم و تشنیع ایشان. برخی از علمای شیعه بر این اثر رد نوشته اند (دست کم هجده ردیه) که از جمله می توان از عبقات‌الأنوار میرحامد‌حسین هندی، بوارق الموبقة سید محمد بن دلدار على لکنویی، نزهة اثنی عشریة میر محمد کشمیری دهلوی، رساله در غیبت و حسام الاسلام و صوارم الالهیة دلدار‌علی نقوی لکنویی، تقلیب المکائد و تشییدالمطاعن محمد‌قلی کنتوری و جواهر العبقریة میر محمدعباس شوشتری یاد کرد. تحفة اثنی عشریه را سید محمود بن عبدالله آلوسی بغدادی به عربی و سر سید احمد خان با عنوان تحفة حسن (تنها شامل باب‌های ۱۱ و ۱۲، چاپ دهلی) و عبدالمجید خان با عنوان هدیة مجیدیه (دهلی، ۱۳۰۱ ق) و عبد الشکور لکنویی به اردو برگردانیده اند؛ ۹. تحفة الموحدین (دهلی، ۱۸۹۴م)؛ ۱۰. تحقیق رؤیا به فارسی که ترجمه اردوی آن از مترجمی ناشناس در دهلی به چاپ رسیده است؛ ۱۱. تقریر دلپذیر فی شرح عدیم النظیر به فارسی که ترجمه اردوی آن از قاضی فهیم الدین میر‌تهی در ۱۳۲۶ ق در دهلی چاپ شده است؛ ۱۲. جوابات سوالات عشره شاه بخارا (چاپ کلکته) به فارسی در پاسخ ده پرسش پادشاه بخارا در مسائل عقیدتی و فقهی؛ ۱۳.خواب و بیعت با حضرت على / تحققی الرویا (نسخة گنج بخش به شماره ۸۳۷) به فارسی؛ ۱۴. رد اعتراضات ضعیفه به فارسی در پاسخ به خرده گیری هایی که بر احمد سرهندی گرفته اند؛ ۱۵. سر الجلیل فی مسئله التفضیل کراچی، ۱۳۸۴ق) به فارسی در فضیلت ابوبکر و عمر که ترجمۀ اردوی آن از مفتی محمد شفیع دیوبندی در ۱۳۴۹ ق چاپ شده است؛ ۱۶. سرّالشهادتین (بی جا، ۱۲۶1ق) به عربی که در آن این نظر مطرح شده که پیامبر صلّی الله علیه وآله از طریق مرگ جانگداز نوه­اش امام حسین علیه السلام فضیلت و مرتبۀ شهادت را دریافت. سلامت الله شاگرد شاه عبدالعزیز شرحی به فارسی با عنوان تحریر الشهادتین بر این اثر نوشته که در ۱۸۸۲م در لکنو به چاپ رسیده است؛ ۱۷. عجالة نافعه (لاهور، ۱۸۹۰م، دهلی، ۱۲۹۳ ق) به فارسی در اصول حدیث که ترجمه اردوی آن در ۱۳۲۳ق در دهلی چاپ شده است؛ ۱۸. عزیز الاقتباس فی فضائل اخیار الناس به عربی شامل احادیث و اخباری در فضایل خلفای راشدین که با ترجمه فارسی از میرزا حسن علی لکنویی و ترجمۀ اردو از نظام الدین کیرانوی در ۱۳۲۲ ق در دهلی به چاپ رسیده است؛ ۱۹. فتاوی عزیزی (دهلی، ۱۳۱۴ ق) به فارسی شامل فتواهای شاه عبدالعزیز در مسائل فقهی و عقیدتی. ترجمۀ اردوی بخش اول این اثر از نواب على و عبد الجلیل در ۱۳۱۳ ق در حیدرآباد دکن چاپ شده است؛ ۲۰. فتح العزیز / تفسیر عزیزی (لاهور، ۱۲۷۷، ۱۲۹۸ و ۱۳۰۱ ق) به فارسی در تفسیر سوره فاتحه و بقره و دو جزء آخر قرآن که اکثر در نمازها و دعاها به کار می روند. بخش سوره فاتحه و سوره بقره این تفسیر را محمد‌علی چاندپوری با عنوان بستان التفاسیر (دهلی، ۱۲۸۳ و ۱۳۱۲ ق) و بقیه آن را محمد‌حسن‌خان رامپوری به اردو برگردانیده اند که ترجمۀ اخیر در ۱۲۶۱ و ۱۲۶۴ ق در دهلی چاپ شده است؛ ۲۱. فیصلۀ شاه عبدالعزیز (لاهور، ۱۳۸۳ق) به فارسی در حل اختلاف نورمحمد و شاه‌ محمد‌رمضان مهمی درباره مسئله وحدت الوجود؛ ۲۲. فیض عام در فقه حنفی (هند، ۱۲۹۱ق) به فارسی در جواب پرسش هایی که لایق بردوانی در ۱۲۲۹ ق از شاه عبدالعزیز کرده بود: ۲۳. قرة العینین فی تفضیل الشیخین دهلی، (۱۳۱۰ ق)؛ ۲۴. مکتوبات (هند، ۱۳۱۴ ق) به فارسی، ۲۵. ملفوظات (میرته، 1314ق) به فارسی شامل سخنان و گفت وگوهای شاه عبدالعزیز در احکام شرعی و مسائل دینی و تاریخی، که ترجمۀ اردوی آن از مولوی عظمت‌الهی بن محمدهاشم در ۱۳۱۵ ق در میرته چاپ شده است؛ ۲۶. میزان العقاید (دهلی، ۱۳۲۱ق) به عربی؛ ۲۷ . شرح میزان المنطق به فارسی؛ ۲۸. وسیلة النجاة (چاپ کلکته و لکنو ) به فارسی در رد شیعه و حقانیت فرقۀ ناجیه (اهل سنت). این اثر را مترجمی ناشناس با عنوان أحسن الحسنات (دهلی، ۱۳۲۳ق) و محمد سلیمان انصاری با عنوان افضلیت شیخین (چاپ لاهور) به اردو برگردانیده اند؛ ۲۹. هدایة لصرف (چاپ هند)؛ ۳۰. میزان البلاغه؛ ۳۱. میزان الکلام؛ ۳۲. حاشیه بر شرح هدایة الحکمة شیرازی؛ ۳۳. شرح أرجوزة اصمعی؛ ۳۴. مجموعۀ رسائل خمسۀ شاه عبدالعزیز دهلوی (هند، بی تا) به فارسی شامل پنج رساله: فیض عام، بیان مسائل خمر، جواب سؤالات عشرۀ شاه بخارا، دلایل اربعه شیعه و بیان حدیث ثقلین و وسیلة النجاة.

 منابع

1. ادبیات فارسی بر مبنای تألیف استوری، ج1، ص215 – 216؛
2. اردو دائرة معارف اسلامیه، ج11، ص634 – 637؛
3. ایضاح المکنون، ج1، ص182؛ ج2، ص166؛
4. تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، ج3، 284 – 289؛
5. تاریخ تفکر اسلامی در هند، صفحات ۱۷، ۳۱، ۶۷، ۱۲۵؛
6. تذکرۀ علمای هند، ص۱۲۲؛
7. ترجمه های متون فارسی به زبان‌های پاکستانی، صفحات ۳، ۹، ۱۱، ۲۱، ۲۸، ۳۱، ۳۵، ۳۷، ۴۴، ۱۰۵، ۱۲۸، ۳۳۳.
8. الذریعه، ج10، ص90 ؛
9. فهرست کتاب‌های فارسی چاپ سنگی و کمیاب کتاب‌خانه گنج بخش، صفحات ۴۷، ۱۸۸، ۲۲۵ ۱۰۳۷، ۱۰۷۴، ۱۳۳۱؛
10. فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، ج1، ص62 – ۶۴؛ ج2، صفحات1020، ۱۰۳۶، ۱۰۵۱، ۱۰۸۱، 1۰۹۵، 1105،1119 – 1120، 1155، 1203؛ ج3، صفحات 1309، 1367، 1474، 1714، 1772، 1993، 2032؛ ج8، ص1226؛ ج10، ص72، 328، 352؛ ج11، ص1000؛ ج13، ص2588؛ج14، صفحات164، 338، 341، 570، 622، 810؛
11. فهرستواره کتاب‌های فارسی، صفحات ۱۵۳۹، ۱۵۴۵، ۱۵۴۸، ۱۵۷۵، ۱۷۳۵، ۱۷۴۲، ۲۰۳۰، ۲۲۴۰؛
12. معجم المؤلّفین، ج5، ص243؛
13. مؤلّفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج3، ص862 – 865؛
14. نزهة الخواطر، ج7، ص275 – 283؛
15. Catalogue of Library of the India office, vol II.part VI/84;
16. Descriptive Catalogue of Persian Urdu & Arabic Manuscripts in the Dacca university Library, 1/374;
17. Dictionary of Indo-Persian Literature, 4;
18. Encyclopaedia of Islam, 1/59;
19. History of Sufism in India, 2/259 -260;
20. Iranica, 1/99 -102;
21. Mughals in India, 3;
22. Persian Literature, C.A.Storey, 1/24, 223, 1202, 1203, 1137, 1263, 1264, 1354..

[1]. دانشنامه ادب فارسی: ادب فارسی در شبه قاره(هند، پاکستان، بنگلادش)، به سرپرستی حسن انوشه، تهران: سازمان چاپ و انتشارات‏‫ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۰، ج 4، بخش یکم(آ-چ)، ص 727-728، «تحفه اثنی عشریه»، نوش آبادی؛ بخش دوم(ح-ع)، ص 1706-1709، «عبدالعزیز دهلوی»، برزگر.

برای دریافت فایل اینجا کلیک کنید: