مصاحبه/ غفلت از نقش علمای شیعه هند در گسترش تشیع و دفاع از این مکتب

حجت الاسلام والمسلمین حاج شیخ رضا مختاری در سال ۱۳۴۲ متولد شد. در سال ۱۳۵۶، برای تحصیل در حوزه علمیه به قم آمد و مقدمات، تفسیر، فقه، اصول فقه، کلام، فلسفه و عرفان را از محضر اساتید بنام حوزه، به ویژه حضرات آیات بهجت، تبریزی، جوادی آملی، حسنزاده آملی، خرازی، سبحانی تبریزی، شبیری زنجانی، شمس خراسانی، مظاهری، وحید خراسانی و… آموخت. وی در کنار تحصیل، به تدریس و تألیف و تحقیق پرداخت. در سال ۱۳۷۸ مرکز تدوین و نشر متون درسی حوزه (مرکز متون) را تأسیس کرد که تاکنون، ۱۵ کتاب درسی برای حوزه های علوم دینی سامان داده و منتشر کرده است.
همچنین در سال ۱۳۸۵، مؤسسه کتابشناسی شیعه را به منظور معرفی دقیق آثار مکتوب شیعه با همکاری عدهای از دوستانش بنیان نهاد که تاکنون حدود پنجاه مجلّد کتاب و مجله سامان داده و منتشر کرده است. وی بیش از 20 جلد کتاب چاپ شده در موضوعات فقه، تاریخ، شرح حال و اخلاق و نقد کتاب دارد و معروفترین کتاب وی، سیمای فرزانگان است که تاکنون 25 بار منتشر شده است.
ایشان هم اکنون مدرّس حوزه و مدیر مؤسسه کتابشناسی شیعه، مدیر مجلهٔ کتاب شیعه و عضو هیئت تحریریه برخی مجلات علمی هستند.

– با توجه به اینکه شخصیتها و اعلام فراوانی در شیعه وجود دارند که هنوز به معرفی شخصیت آنها پرداخته نشده، به نظر حضرتعالی پرداختن به شخصیت علمی مرحوم علامه میرحامد حسین و خاندان عبقات از چه جهت اولویت دارد؟
شخصیت های بسیاری هستند که تا کنون کنگرهای – به اصطلاح امروزی – برای آنها برگزار نشده و مجموعه آثارشان به شکل موسوعه یا به شکل مجموعه مصنّفات منتشر نشده است. این رسمی است که در این 50 سال اخیر باب شده و مثلاً برای شیخ مفید کنگره بزرگی برگزار شد و مجموعه مصنّفات ایشان چاپ شد. سپس شبیه همین، برای بزرگانی چون علامه شرف الدین، علامه بلاغی، شهید اول، شهید ثانی، شیخ انصاری، مقدس اردبیلی و ثقة الاسلام کلینی چنین همایشهایی برگزار شد و آثارشان به چاپ رسید. مهمترین کاری که در این کنگرهها باید صورت گیرد آن است که مجموعه آثار پراکنده آن شخصیت به شکل و شمایل واحد، چاپ و عرضه شود.

اما با این حال، عالمان فراوانی هستند که باید به این شکل برایشان کنگره ای ترتیب داد و آثارشان را به چاپ رساند. مثلاً تا کنون مجموعه مصنفات علامه حلّی چاپ نشده است. یا مثلاً با آنکه در سال 1348 کنگره هزاره شیخ طوسی در مشهد برگزار شد، ولی مجموعه آثارشان به شکل منقّح منتشر نشد. حتی بعضی کنگرهها، مثل کنگره خوانساری ها، یعنی آقا جمال خوانساری و آقا حسین خوانساری، برگزار شد، ولی درعین حال مجموعه آثارشان چاپ نشد.
یکی از بزرگانی که برای ایشان تاکنون کنگره ای ترتیب داده نشده و آثارشان به چاپ نرسیده، میر حامد حسین هندی، صاحب عبقات و خاندان ایشان هستند.
به نظرم دلیل اولویت برگزاری کنگره میرحامد حسین، دو نکته است:
یکی اینکه در صد سال اخیر، نقش علمای شیعه هند در گسترش تشیّع و دفاع از این مکتب، مغفول مانده و بسیاری از اهل علم و فضل، از نقش علمای شیعه هند در حفظ و ترویج تشیع غافلاند. تا آنجا که یکی از حامیان اصلی حوزه نجف، علمای هند بودهاند.
برای نمونه، سیّد ابوالحسن اصفهانی در اوایل مرجعیت یا اندکی پیش از مرجعیتشان، نامهای به سیّد نجم الحسن در هند می نویسند و از ایشان تقاضا می کنند برای پرداخت دیون حاج میرزاعلی آقا، فرزند میرزای بزرگ شیرازی، مساعدت کنند. یا مثلاً علامه بلاغی هم با ارسال نامه ای، از سیّد نجم الحسن برای چاپ و نشر آثارش کمک می خواهند. پیش از این دو بزرگوار، صاحب جواهر در نامه های متعددی که به علمای هند می نویسند، از ایشان برای تأمین هزینه نهر آب نجف، یاری می طلبند.
پس برای اینکه نقش علمای هند در حمایت از اسلام و تشیّع آشکار شود، لازم است علمای آن دیار مورد توجه ویژه قرار گیرند که یکی از روشها، می تواند برگزاری کنگره باشد. روش دیگر، نشر آثار علمای آن دیار است. در همین راستا، ما در موسسه کتاب شناسی شیعه، تا کنون شش جلد کتاب مستقل راجع به علمای هند چاپ کردهایم: سه جلد اوراق الذهب تألیف مرحوم سیّد محمّد عباس شوشتری در شرح حال استادش؛ دو جلد آینه حق نما در شرح حال مرحوم علامه غفرانمآب و یک جلد ورثة الانبیاء در شرح حال مرحوم غفرانمآب. انتشار چند کتاب دیگر را نیز در دست داریم: یکی فهرست کتابخانه ممتاز العلماء در هند که چهار جلد میشود؛ و نیز بعضی از آثار میرحامد حسین.
دیگری آنکه میرحامد حسین با نگارش عبقات الأنوار در ردّ تحفه اثنا عشریه، دفاع همه جانبه ای از تشیّع کرد و در آن زمان، بسیاری از بزرگان شیعه، از میرزای شیرازی گرفته تا دیگران، از این کار میرحامد حسین تجلیل کردند. ما در ویژه نامه مجله کتاب شیعه بخش عمدهای از نامه ها و تقریظات بزرگان در تکریم میرحامد حسین را چاپ کرده ایم. عمده هنر میرحامد حسین این است که سدّی آهنین در مقابل مخالفت هایی که با شیعه شد، ایجاد کرد.
پس برای شناساندن تلاشهای فراوان و خستگی ناپذیر میرحامد حسین و تکریم از او، برگزاری کنگره ای برای بزرگداشت او، ضروری است.

– عبقات در مقابل جریان ضد شیعی امروز از چه جایگاهی برخوردار است؟
کتاب عبقات با این عظمت و مجلدات فراوان، بدون توجه به محتوایش، خود پاسخی محکم به مخالفان است. اما برای سازگاری عبقات با نیاز امروز و پاسخدهی به شبهات مخالفین، لازم است پس از احیاء مجلدات آن، کتابها و مقالات متعددی از موضوعات فراوان مطرح شده در این کتاب، تهیه شود.
زمانی که به مدینه مشرّف شده بودم، به کتابخانه مسجدالنبی رفتم. در آنجا کتابی دیدم که تنها فهرست پایان نامه هایی که درباره ابن تیمیه و آثاری که درباره ابن تیمیه نوشته شده اند را جمعآوری کرده بود. این فهرست شامل 200، 300 پایان نامه بود.
این را مقایسه بکنید با کاری که ما درباره عبقات کرده ایم! شاید درباره این کتاب، 10 پایان نامه هم نوشته نشده باشد.

– علت مهجوریت کتاب عبقات علیرغم تعبیر به «بزرگترین حجّت مذهب بودن این کتاب» از سوی بزرگانی چون امام خمینی (رحمه الله علیه) چیست؟
چند دلیل دارد:
یکی اینکه اکنون کار احیاء و تصحیح متون به معنای دقیق و عمیق و علمی اش، کار بسیار سختی است و کمتر کسی زیر بار این کار میرود و شاید تعداد همه کسانی که در حوزه قم به تصحیح و تنقیح متون مشغول اند، به صد نفر نمی رسد.
دوم اینکه تصحیح و تحقیق متون، نام و آوازه ندارد! خیلی ها تصور می کنند تصحیح متون در حدّ تایپ و حروفچینی یک کتاب است و آن را کاری علمی نمی دانند. به همین دلیل، تصحیح متون را به عنوان پایان نامه های حوزوی و دانشگاهی نمی پذیرند. همین بی مهری ها سبب شده است بسیاری از کسانی که دهها سال به کار تصحیح متون مشغولند، از ادامه کار مأیوس شوند.

– چرا تا کنون ردود تحفه اثنی عشریه از اولویت های احیای مؤسسات قرار نگرفته است؟
یک دلیلش همین است که احیاء کار سختی است و افراد کمی به آن اقدام میکنند.
دلیل دیگرش عظمت این کار است. این کار، یک جلد و دو جلد نیست؛ کتاب بسیار مبسوط و مفصّلی است که از توان یک انسان عادی خارج است؛ یعنی در حدّ کرامت است! از این رو اگر بخواهید عبقات را احیاء کنید، شاید به دهها یا صدها منبع و کتاب برسید که با تمامی امکانات موجود، باز دستیابی به آنها بسیار مشکل و یا محال باشد. برای نمونه مجالس المؤمنین  قاضی نور الله شوشتری چندی پیش به  همّت بنیاد پژوهشهای آستان قدس تصحیح شد. با وجود امکانات عظیم کتابخانه آستان قدس، باز حدود 100 مصدر از مصادر این کتاب، مفقود است.
بدیهی است که عبقات الانوار به طریق اولی با چنین سختی و کمبودی مواجه است. یافتن مصادر این کتاب و تطبیق آن با متن، کار بسیار دشواری است.
دلیل سوم شاید قلم ویژه این کتاب باشد که برای ایرانی ها و هندی های زمان ما، غریب و مهجور است.

– با توجه به نقش موسسه کتابشناسی شیعه در احیاء برخی آثار بزرگان، بفرمایید این موسسه تا کنون چه خدماتی را در زمینه احیای آثار خاندان عبقات ارائه کرده است؟
آثاری که از میرحامد حسین و خاندانش در مؤسسه کار می شود یکی شذور العقیان فی تراجم الأعیان از سیّد اعجاز حسین، برادر میرحامد حسین (رحمهما الله) است که تصحیح آن رو به اتمام است. متأسفانه نسخه اصل این کتاب مفقود است و نسخههای موجود، بسیار مغلوط اند. به همین دلیل کار تصحیح آن تاکنون طول کشیده است.
کتاب دوم هم از همین سید اعجاز حسین است با نام کشف الحجب و الاستار است که در دو جلد در حال تصحیح است. خوشبختانه نسخه اصل این کتاب به خط خود مؤلف به دست آمد و از این جهت مشکلی نداریم.
ما دو شماره از مجله کتاب شیعه را که حدود 600، 700 صفحه است، به میرحامد حسین و خاندان عبقات اختصاص داده ایم. مطالب و مقالات زیادی درباره تصحیح و احیای آثار ایشان نوشته شده یا در دست نگارش است. برای نمونه مقالاتی درباره سواطع الأنوار، تقریظات عبقات الأنوار، و نیز نامهها و مکاتبات میر حامد حسین، از بخش های این ویژهنامه است.