کتاب‌خانۀ جنّت مآب سیّد محمدتقی مـمتاز‌العلماء
از میان کتاب‌خانه‌های بزرگی که در اواخر سلطنت فرمانروایان اوده در لکهنو تأسیس گردید، دو کتاب‌خانه مـجتهدین ایـن شـهر علاّمه حامد‌حسین نیشابوری و کتاب‌خانه ممتاز‌العلماء سیّد تقی بود، سیّد محمدتقی فرزند سـیّد حسین سیّد‌‌العلماء در سال 1234 ه در شهر لکهنو تولد و علوم اسلامی را نزد پدر و عموی خود سـیّد محمد سلطان‌العلماء قـرائت کـرد. وی در سن 28 سالگی به مرتبۀ اجتهاد نائل آمد و از پدر و عموی خود اجازه دریافت نمود، سیّد محمدتقی یکی از تألیفاتش را به محضر شیخ محمد‌حسن نجفی صاحب جواهر‌الکلام فرستاد و صاحب جواهر با دیـدن کتاب، اجازه اجتهاد همراه با یک دوره از جواهر‌الکلام را برای وی فرستاد، سیّد محمدتقی در سال 1259ق به عنوان مدرّس علوم اسلامی به مدرسه سلطان‌المدارس و جامعه سلطانیه دعوت شد و این در حالی بـود کـه علمای بزرگی چون مولانا احمد‌علی محمد آبادی از شاگردان علاّمه دلدار‌علی در این مدرسه تدریس می‌کردند، با ورود مولانا سیّد محمدتقی به مدرسۀ سلطانیه از طرف امجد‌علی شاه فرمانروای اوده به وی خـطاب ممتاز‌العلماء فخر‌المدرسین داده شد، مفتی محمد‌عباس شوشتری در اوراق الذهب می‌نویسد:
اکبر‌هم فی الهدی و السداد و ابرعهم فی الفقه و الاجتهاد و ذوی الفکر المتین والرأی الوزین فخر الفضلاء و المدرسین التقی المتّقی السیّد محمدتقی اعلی الله قدره و نوّر بدره أحدث منی سنّا و أقدم فضلاء منّا.
ممتاز‌العلماء فخر‌المدرسین، مدت 30 سال مدرّس مدرسه سلطانیه بود و هم‌زمان با تدریس و تربیت طلاّب علوم دینی بـه تـألیف و تـصنیف اشتغال داشت. مجموعه تألیفات وی در زمـینه مـعارف اسـلامی بیش از 30 عنوان می‌باشد. ممتاز‌العلماء برای دسترسی بیشتر به منابع اسلامی، کتاب‌خانه‌ای تأسیس و از سراسر هند و کشورهای اسلامی نسخ خطّی نادر و کـمیاب را خـریداری کـرد. مولانا سیّد آقا مهدی در کتاب خود تاریخ کـاخونچگان ورق کتاب‌خانه ممتاز‌العلماء را چنین معرفی کرده است:
کتاب‌خانۀ ممتاز‌العلماء مجموعه‌ای است از کتب اسلامی در زمینه‌های مختلف تفسیر، فقه، حدیث، کـلام و مـناظره کـه بیشتر نسخ موجود در این کتاب‌خانه از نوادر نسخی است که در کـشورهای دیگر به زحمت به دست می‌آید. از جمله نسخ نادر این کتاب‌خانه، تفسیر کامل ثعلبی است که در حدود صـد سـال پس از وفات مؤلّف کتابت شده است.این نسخه در سال 1919م به مبلغ صـد و پنـجاه هزار روپیه قیمت‌گذاری شده، همچنین صحیفه سجادیه به خط شهید اوّل، تفسیر منبع عیون المعانی و فـقه رضـوی مـنقول از نسخۀ اصل و صدها کتاب و نسخه دیگر از جمله نفایس این گنجینه بزرگ اسـلامی اسـت. در سـال 1857م (ایّام غدر) که میراث فرهنگی اسلامی توسط انگلیسی‌هابه غارت می‌رفت، به ایـن کتاب‌خانه نـیز حمله شد، امّا غارت‌گران نتوانستند از این گنجینه کتابی را خارج کنند، مجموعۀ نسخ موجود در کتاب‌خانه تـا سال 1350 هجری 4241 نسخه بوده است.
دکتر محمد‌‌سالم قدوانی درباره کتاب‌خانه ممتاز‌العلماء چـنین مـی‌نویسد:
وی در جمع‌آوری کتاب‌های نفیس و ارزشمند، شوقی وافر داشت و برای حفاظت نسخ نفیس و نادر کتاب‌خانه تـأسیس نـمود و در کنار کتاب‌خانه مسجد و حسینیه بنا کرد. عمارت کتاب‌خانه و مسجد تاکنون موجود است، امّـا بـه عـلت عدم توجه متولیان، کتاب‌خانه روبه ویرانی گذاشته است. دکتر محمد‌‌سالم قدوانی از جمله کتب نـفیس ایـن کتاب‌خانه نخبة الدعوات، العیاب، کتاب الارشاد، حدیقة الواعظین، نزهة‌الواعظین، لمعة الواعـظین و تـفسیر یـنأبيع‌الأنوار را یاد کرده است. ینأبيع الانوار تفسیری است در چهار جلد که از تألیفات سید محمدتقی ممتاز‌العلماء می‌باشد.
اما اکنون به همت و سرپرستی حجة الاسلام سیّد علی نقوی، کتاب‌خانه رونـقی تازه یافته و کتاب‌خانه به حجرات حسینیه سیّد محمدتقی انتقال داده شده، و کتابها به‌طور صحیح در قفسه‌های فـلزی نگه‌داری می‌شود. فهرست نسخ خطی این کتاب‌خانه توسط مرکز تحقیقات زبان فارسی در هـند بـا همکاری ایشان تهیه و پس از تنظیم و ترتیب به چـاپ خـواهد رسـید.
کتاب‌خانۀ ناصریه
کتاب‌خانۀ ناصریه امروز یکی از مـعدود گـنجینه‌های علمی و دینی در خاورمیانه به شمار می‌آید. بانی این کتاب‌خانه عظیم علاّمه جلیل سـیّد محمد‌قلی است وی علاوه بر تـصنیفات و تـألیفات متعدد در زمـینه فـرهنگ و مـعارف اسلامی اقدام به تأسیس کتاب‌خانه‌ای بـزرگ جـهت استفاده علما، محققین و پژوهش‌گران نمود و در زمان حیات این کتاب‌خانه را وقف اولاد خود کـرد[2].
پس از رحلت عـلامه محمد‌قلی، فرزند برومند ایشان علاّمه حامد‌حسن، کار پدر را دنبال کرد و هم‌زمان با تـألیف و تـصنیف و تصحیح و ترتیب کتاب‌های پدر به تـوسعه کتاب‌خانه پرداخـت. وی برای تألیف دایرة‌المعارف بزرگ شیعه، عبقات‌الأنوار، احـتیاج به مدارکی داشت که در هند به آسانی به دست نمی‌آمد. علاّمه حامد‌حسین هـمراه بـرادرش مولانا إعجاز‌حسین، صاحب کتاب کـشف الحـجب و الاستار بـرای تـهیه کتاب‌های موردنظر به اکثر کـشورهای اسلامی سفر کرد و با خرید صدها کتاب بر توسعه این ذخیره علمی همت گماشتند. ایـشان عـلاوه بر سفرهای مکرر به مناطق مـختلف تـوسط دوسـتان کتاب‌های مـورد نظر را تهیه می‌کرد. مـجموعه نـامه‌هایی که علاّمه حامد‌حسین درباره تهیه کتب اسلامی به علما و بزرگان سایر بلاد نوشته، نمایانگر عـشق و عـلاقه و هـمت این مرد بزرگ می‌باشد. وی تا جایی کـه مـمکن بـود سـعی در تـهیه اصـل نسخ داشت و اگر ممکن نمی‌شد افرادی را برای نسخه‌برداری به محلی که کتاب در آنجا موجود بود اعزام می‌کرد. حجة الاسلام محمد‌سعید، نجل برومند علاّمه ناصر‌حسین، دربـارۀ کتاب‌خانه می‌نویسد که:
علامه حامد‌حسین مدت زیادی در تلاش تهیه کتاب الردّ علی المتعصب العنید بود بعدها معلوم شد که نسخه‌ای از این کتاب در یکی از کتاب‌خانه‌های مصر دیده شده است. وی نامه‌ای بـه حـاج میرزا حسین نوری، صاحب مستدرک الوسائل نوشت و پس از حدود بیست سال موفق به تهیه نسخه‌ای از آن کتاب که در دو جزء بود گردید. پس از رحلت علاّمه حامد‌حسین تولیت کتاب‌خانه به فرزندش مولانا ناصر‌حسین ملقب به ناصر‌الملّة تفویض گردید. در زمان تصدّی ایشان کتاب‌خانه رونقی بیشتر یافت و در محل کتاب‌خانه تغییرات اساسی به وجود آمد و عمارتی بزرگ تـوسط یـکی از مؤمنین وقف کتاب‌خانه شد و کتابها بـه محلی که تاکنون به عنوان کتاب‌خانه ناصریّه مشهور است منتقل شد. لذا کتاب‌خانه به نام ایشان مشهور است. این کتاب‌خانه دارای بیش از سی هزار کتاب مـی‌باشد کـه در حدود 5 هزار نسخه آن را کتاب‌های خـطّی تشکیل می‌دهند. اکثر نسخ خطی این کتاب‌خانه از نوادر نسخ می‌باشد. فهرست نسخ خطی کتاب‌خانه توسط مرکز تحقیقات در دست تهیه است. شرح بیشتر راجع به این کتاب‌خانه در مقدمه فهرست آن خـواهد آمـد.
[1]. کتاب‌خانه‌های لکهنو، مهدی خواجه پیری، مشکو‌ة، ش 18-19، ص 188-189؛ «کتاب‌خانه جنت مآب سید محمدتقی ممتاز العلما»، ص 189- 190 و «کتاب‌خانه ناصریه».
[2]. در صـفحه اول بیشتر کتاب‌های خطی کتاب‌خانه این عـبارت نوشته شده «وقف خـاص اولادی نـمودم محمد قلی بهادر».
برای دریافت فایل اینجا کلیک کنید:
