رایحه خوش کلام
کتاب و دانش بنابر تعابیر پیشوایان دین ما، بهترین راهنما، زداینده جهل، حیات دلها و روشنی دیدگان است.
کتاب همان «مایسطرون» است که خداوند در کنار«قلم» به آن سوگند یاد کرده است:
سوگند به ” قلم “و آنچه را با قلم مى‌نويسند:( وَ اَلْقَلَمِ وَ مٰا يَسْطُرُونَ)[1].
این سوگند عجيبى است! در واقع آنچه به آن دراينجا سوگند ياد شده است ظاهرا موضوع كوچكى است:
يك قطعه نى و يا چيزى شبيه به آن و كمى ماده سياه رنگ و سپس سطورى كه بر صفحه كاغذ ناچيز رقم زده مى‌شود.
اما در واقع اين سرچشمه بيدارى انديشه‌ها و افكار و سرچشمه هدايت و آگاهى بشر است.
علمای راستین دین در طول قرون متمادی دست به تألیفاتی زده‌اند تا دین اسلام را از شبهات خناسان حفظ کنند و چراغ راه هدایت آیندگان باشند که مبادا راه صحیح و دین حقیقی گم شود.
چه بسيارعالمانى كه در زيستنامۀ آنان آمده است كه صاحب دويست اثر یا بیشتر بوده‌اند.
آنان از همۀ لحظات عمر استفاده كرده‌اند و با چشم‌پوشى از بسیاری از لذّت‌ها، دست به اداى رسالت خويش مى‌زده‌اند.
مفسر ادیب و رجالی نامدار شیعه
از جمله بزرگانی که در طول عمر پربار خویش، دست به تألیفاتی زد تا سره را از ناسره؛ حق را از باطل جدا سازد و اهل علم و دیانت را هدایت کند، علّامۀ بزرگ، متکلم سترگ، فقیه محدث، مفسر ادیب و رجالی نامدار شیعه، عبقریة القرن، آیت‌الله سید میرحامدحسین موسوی هندی نیشابوری بود.
علامه میرحامد حسین در طول عمر با برکت خود آثار گوناگونی به جای گذاشت که عمده تألیفات وی درموضوعات متنوع، در دفاع از مذهب شیعه و پاسخ به ردیه‌هایی که بر ضد شیعه نگاشته شده بود اختصاص یافت.
دفاع از مذهب شیعه
ایشان روز و شب خود را به نوشتن و تحقيق اختصاص داده بود و جز براى كارهاى ضرورى از جاى خود برنمى‌خاست و جز به قدر ضرورت نمى‌خورد و نمى‌خوابيد، حتى در اعمال و عبادات شرعى فقط به مقدار فرائض اكتفاء مى‌كرد.[2]
به خاطر عشق و علاقه وافری که به اهلبیت علیهمالسلام در او موج می‌زد، تمام سعی خود را بر آن داشت تا از حقانیت آنها و مذهب تشیّع دفاع کند، لذا در این مسیر آنقدر نوشت که دست راست وى از كتابت بازماند، پس با دست چپ خود نوشت.
هرگاه از نشستن خسته مى‌شد، به رو مى‌خوابيد و مى‌نوشت و اگر باز هم خسته مى‌شد به پشت مى‌خوابيد و كتاب را روى سينۀ خود مى‌گذاشت.[3]
آیت‌الله مرعشى نجفى به نقل از فرزند ايشان سيد ناصر حسين مى‌فرمايد:
«زمانى كه جنازه ايشان را روى مغتسل قرار دادند، اثرعميق يك خط افقى بر روى سينۀ شريف ايشان كه حاكى از محل قرار دادن كتاب بر آن بود ديده شد.»[4]
اين تعهد، همت و پشتکار نشان دهنده این است که این بزرگ مرد آنچنان به بازسازى‌هاى فرهنگى و اقدامات علمى پرداخته و نيروهاى بدنى خود را در راه آرمان‌هاى بلند نهاده و با همت بلند، تن به رنج داشته است تا جان‌هاى ديگر مردمان آگاه و آزاد گردد.
در ادامه به آشنایی و بررسی برخی از آثار ایشان می پردازیم.
1. استقصاء الإفحام و استيفاء الانتقام في نقض منتهى الكلام
استقصاء‌الإفحام واستیفاء الانتقام؛ در 10 جلد و به فارسی است[5] و مدت شش ماه تألیف آن طول کشید.[6]
این کتاب ردی بر کتاب منتهی‌الکلام حیدرعلی فیض‌آبادی حنفی است که در رد شیعیان و در موضوع تحریف قرآن و انکار وجود امام زمان ارواحنا فداه نگاشته شده بود.
فیض‌آبادی می‌پنداشت که کسی توانایی پاسخ‌گویی به کتابش را ندارد و ادعا کرده بود که اگر همه شیعیان از پیشین و پسین گردهم آیند، نمی‌توانند به کتابش پاسخ دهند.[7]
اما میرحامدحسین، این فرزند غیرتمند و مدافع حریم اهلبیت علیهمالسلام، دامن همت بر کمر بست و در مدت شش ماه، آن را به پایان برد. و این نگاشته، نخستین کتاب او بود.
این پاسخ آنچنان کوبنده و قاطع بود، که هرچه فیض‌آبادی، مؤلّف منتهی‌الکلام، خواست تا چاره‌ای بیندیشد و نقدی بر آن بنویسد _با اینکه گروهی هم برای یاری‌اش شتافتند_ نتوانست برای مطالب منطقی و استدلالی میرحامدحسین، پاسخی بیابد.[8]
گفته می‌شود که علامه میرحامد حسین، کتاب «استقصاء الإفحام» را با کمک و همکاری برادرش سیداعجاز حسین، معروف به کنتوری نوشته است.
علامه تهرانی در این‌باره مینویسد:
وی، فقه و اصول و کلام و حدیث را از أبطال و فحول فرا گرفت تا به درجات والای علم و دانش دست یافت و به ارث از پدرش به بحث و تحقیق و کاوش و جست وجو، علاقه بسیار داشت و در مسایل امامت و خلافت، دستی گسترده و نظری دقیق داشت و با یاری برادر بزرگترش (صحیح کوچک تر) میرحامد حسین، کتاب «استقصاء‌الإفحام واستیفاء الانتقام» را در ردّ منتهی الکلام نگاشت، هر چند این کتاب به نام میرحامد حسین شهرت یافت، اما او در کلام و مناظره و جدل از برادرش کمتر نبود…
کتاب استقصاء الإفحام در بحث و تحقیق، مانند کتاب عبقاتالأنوار است اما شهرت عبقات را نیافته است. برخی از عناوین اصلی این کتاب عبارتند از:
باب اول: مسائل اعتقاديه.باب دوم: تفسیر و مفسّرین.باب سوم: صحاح ستّه و اصحاب آنها.باب چهارم: ائمه مذاهب اربعه.
ملحقات: بحوثی در مسائل فقهيّه و قیاس و استحسان.
خاتمه: تحقیق حدیث حوض و احادیث وارده از اهلالبیت علیهم آلاف التحيّة و الثناء درباره صحابه…
میرحامد حسین درباره بازخوردهایی که از اهل علم در مسیر حجّ نسبت به کتاب استقصاء الإفحام دیده بود، مینویسد:
با تمام دشواریهای مسیر و ناملایمات پیش آمده، به یاری خداوند منّان صبح روز پنجشنبه، سوم ماه ذی حجّه 1282 ق. وارد شهر مکّه شدیم.
و از عنایات ویژۀ پروردگار متعال، ملاقات با فضلا و اهل علم از دیار مختلف بود و بسیار از این بابت شکرگزارم.
از آن میان، فاضل ارجمند جناب سید امیرعلی، نهایت محبّت و صمیمیّت را نسبت به من؛ چرا که کتاب استقصاء الإفحام را مطالعه کرده و در نگاهش بزرگ آمده واز نیکوئی های آن فراوان یاد می کرد و ایشان چندمین نفری هستند که در این سفر – از لکهنو تا مکّه – اینگونه به مدح استقصاء میپردازند.[9]
[1] سوره قلم، آیه1
[2] شناخت‌نامه علامه میرحامد حسین، ص132
[3] مدرس تبریزی، ریحانة الادب، ج 2، ص 432.
[4] میلانی، نفحات الازهار، ج 1، ص 108
[5] آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 2، ص 31؛ همو، نقباء البشر، ج 1، ص 349؛ کشمیری، نجوم السماء، ج 2، ص 28- 29.
[6] آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 2، ص 31؛ همو، نقباء البشر، ج 1، ص 349؛ کشمیری، نجوم السماء، ج 2، ص 28- 29.
[7] آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 2، ص 31؛ همو، نقباء البشر، ج 1، ص 349؛ کشمیری، نجوم السماء، ج 2، ص 28- 29.
[8] آقا بزرگ تهرانی، الذریعة، ج 2، ص 31؛ همو، نقباء البشر، ج 1، ص 349؛ کشمیری، نجوم السماء، ج 2، ص 28- 29.
[9] برگرفته از سفرنامه علّامه میرحامد حسین علیه الرحمة/ رحلات الکرام إلی بیت الله الحرام، الرحلة10، ج 1، 554 – 556
علامه میرحامد حسین اَلْفَوائدُ الرّضَویّة فی اَحْوالِ عُلَماء الْمَذْهَبِ الْجَعْفَریّة
